Hoe vaker ik het hoor, hoe minder ik geneigd ben om het als een vergissing te beschouwen. Vanavond was het weer raak: in het tv-programma De Wereld Draait Door zei iemand: Zo wilden ze het doen laten voorkomen.' Niet 'Zo wilden ze het doen voorkomen, niet Zo wilden ze het laten voorkomen, maar Zo wilden ze het doen laten voorkomen. Dubbelop, zo lijkt het. Maar is dat wel zo?
De betekenissen van de hulpwerkwoorden doen en laten komen sterk overeen: het zijn allebei zogeheten hulpwerkwoorden van causaliteit, die theoretisch alleen een plaats voor een veroorzaker toevoegen aan de zin. Aan een zin als Marc schrijft een blog kun je zo'n hulpwerkwoord toevoegen en dan krijg je Iemand laat Marc een blog schrijven of Iemand doet Marc een blog schrijven. Misschien heb je bij doen een lichte voorkeur voor Iets doet Marc een blog schrijven, maar heel erg sterk is dat effect niet. In elk geval klinkt Iemand doet Marc een blog laten schrijven wel erg dubbelop, evenals Iemand laat Marc een blog doen schrijven.
Er is wel een verschil tussen doen en laten in deze gebruikswijze: laten is veel gewoner dan doen. Doen is een beetje formeel. Dat maakt het al helemaal vreemd om ze allebei in één zin te gebruiken.
Toch komen ze in de zin Zo wilden ze het doen laten voorkomen wel allebei voor, en als je googelt op doen laten voorkomen vind je nog redelijk wat geloofwaardige vindplaatsen: het lijkt niet zomaar een vergissing. Trouwens, ook laten doen voorkomen komt voor, zij het aanmerkelijk minder.
Waar ligt dat aan? Ik denk dat het te maken heeft met het feit dat causaliteit vaak in het werkwoord is opgenomen. Toevoeging van een causaal werkwoord levert eigenlijk een complex werkwoord op met zijn eigen kenmerken. Zo komt er een nieuw zinsdeel bij (de veroorzaker), het het voormalige onderwerp wordt lijdend voorwerp.
Het hulpwerkwoord van causaliteit is zo sterk met het hoofdwerkwoord verbonden, dat er geen enkel ander hulpwerkwoord tussen kan staan. In plaats van Iemand wil Marc een blog laten schrijven kun je niet zo gemakkelijk krijgen Iemand wil Marc een blog laten kunnen schrijven: dat heeft het causale hulpwerkwoord liever niet.
Die sterke semantische eenheid tussen hulpwerkwoord en hoofdwerkwoord zorgt zou er wel eens voor kunnen zorgen dat die combinatie ook als één werkwoord ervaren wordt. Maar dat betekent dat er theoretisch toch weer ruimte komt voor een causaal hulpwerkwoord.
Maar botsen die betekenissen dan niet? Nou dat hoeft niet.Er bestaat een voorbeeld waarmee dit geïllustreerd kan worden. Van Jij ziet iets kun je maken Ik laat jou iets zien. En laten zien heeft een betekenis die ook met het werkwoord tonen kan worden uitgedrukt: Ik toon jou iets. Maar daar kan best een causaal hulpwerkwoord bij: Hij laat mij jou iets tonen. Nu hebben we een zin met de betekenis Hij laat mij jou iets laten zien. Dat kan dus best, twee keer causaliteit erbij. Met twee verschillende vormen, en een persoon en iets abstracts als veroorzaker wordt het allemaal nog beter: Iets doet mij jou iets laten zien.
Nu de vraag: is dat wat er aan de hand is in Zo wilden ze het doen laten voorkomen? Misschien wel, maar de analyse wordt bemoeilijkt doordat er van alles weggelaten is. Om te beginnen is de basis van de zin Het komt iemand zo voor, met het koppelwerkwoord voorkomen, het naamwoordelijk deel zo, en dan het meewerkend voorwerp iemand weggelaten. Ze willen het zo laten voorkomen betekent dus dat ze willen dat het de mensen zo voorkomt. Zet je daar nog doen bij, dan zou dat betekenen dat je zegt dat zij willen veroorzaken dat mensen (of zijzelf) er de oorzaak van zijn dat het de mensen zo voorkomt.
Theoretisch is dit mogelijk, en dat zou de reden kunnen zijn dat het allemaal prima klinkt, maar de bedoelde betekenis is denk ik eenvoudiger. Ik denk dat er een soort stapeling optreedt in die oorzakelijke betekenis. Doen en laten samen maken plaats voor één veroorzaker, waarbij laten de oorzaak introduceert, en doen benadrukt dat het om een actieve veroorzaker gaat.
De betekenissen van de hulpwerkwoorden doen en laten komen sterk overeen: het zijn allebei zogeheten hulpwerkwoorden van causaliteit, die theoretisch alleen een plaats voor een veroorzaker toevoegen aan de zin. Aan een zin als Marc schrijft een blog kun je zo'n hulpwerkwoord toevoegen en dan krijg je Iemand laat Marc een blog schrijven of Iemand doet Marc een blog schrijven. Misschien heb je bij doen een lichte voorkeur voor Iets doet Marc een blog schrijven, maar heel erg sterk is dat effect niet. In elk geval klinkt Iemand doet Marc een blog laten schrijven wel erg dubbelop, evenals Iemand laat Marc een blog doen schrijven.
Er is wel een verschil tussen doen en laten in deze gebruikswijze: laten is veel gewoner dan doen. Doen is een beetje formeel. Dat maakt het al helemaal vreemd om ze allebei in één zin te gebruiken.
Toch komen ze in de zin Zo wilden ze het doen laten voorkomen wel allebei voor, en als je googelt op doen laten voorkomen vind je nog redelijk wat geloofwaardige vindplaatsen: het lijkt niet zomaar een vergissing. Trouwens, ook laten doen voorkomen komt voor, zij het aanmerkelijk minder.
Waar ligt dat aan? Ik denk dat het te maken heeft met het feit dat causaliteit vaak in het werkwoord is opgenomen. Toevoeging van een causaal werkwoord levert eigenlijk een complex werkwoord op met zijn eigen kenmerken. Zo komt er een nieuw zinsdeel bij (de veroorzaker), het het voormalige onderwerp wordt lijdend voorwerp.
Het hulpwerkwoord van causaliteit is zo sterk met het hoofdwerkwoord verbonden, dat er geen enkel ander hulpwerkwoord tussen kan staan. In plaats van Iemand wil Marc een blog laten schrijven kun je niet zo gemakkelijk krijgen Iemand wil Marc een blog laten kunnen schrijven: dat heeft het causale hulpwerkwoord liever niet.
Die sterke semantische eenheid tussen hulpwerkwoord en hoofdwerkwoord zorgt zou er wel eens voor kunnen zorgen dat die combinatie ook als één werkwoord ervaren wordt. Maar dat betekent dat er theoretisch toch weer ruimte komt voor een causaal hulpwerkwoord.
Maar botsen die betekenissen dan niet? Nou dat hoeft niet.Er bestaat een voorbeeld waarmee dit geïllustreerd kan worden. Van Jij ziet iets kun je maken Ik laat jou iets zien. En laten zien heeft een betekenis die ook met het werkwoord tonen kan worden uitgedrukt: Ik toon jou iets. Maar daar kan best een causaal hulpwerkwoord bij: Hij laat mij jou iets tonen. Nu hebben we een zin met de betekenis Hij laat mij jou iets laten zien. Dat kan dus best, twee keer causaliteit erbij. Met twee verschillende vormen, en een persoon en iets abstracts als veroorzaker wordt het allemaal nog beter: Iets doet mij jou iets laten zien.
Nu de vraag: is dat wat er aan de hand is in Zo wilden ze het doen laten voorkomen? Misschien wel, maar de analyse wordt bemoeilijkt doordat er van alles weggelaten is. Om te beginnen is de basis van de zin Het komt iemand zo voor, met het koppelwerkwoord voorkomen, het naamwoordelijk deel zo, en dan het meewerkend voorwerp iemand weggelaten. Ze willen het zo laten voorkomen betekent dus dat ze willen dat het de mensen zo voorkomt. Zet je daar nog doen bij, dan zou dat betekenen dat je zegt dat zij willen veroorzaken dat mensen (of zijzelf) er de oorzaak van zijn dat het de mensen zo voorkomt.
Theoretisch is dit mogelijk, en dat zou de reden kunnen zijn dat het allemaal prima klinkt, maar de bedoelde betekenis is denk ik eenvoudiger. Ik denk dat er een soort stapeling optreedt in die oorzakelijke betekenis. Doen en laten samen maken plaats voor één veroorzaker, waarbij laten de oorzaak introduceert, en doen benadrukt dat het om een actieve veroorzaker gaat.